آموزش هنر در مقطع ابتدایی

مقدمه

کم نیستند افرادی که نگاهشان به مقوله هنر و کارکردهای آن یک نگاه بسته، فردی است و کسی را هنرمند می دانند که صرفا چیزی را می نگارد و در عالم پندار و تخیلات خود غوطه ور است و با همین رویکرد هنگامی که موضوع آموزش هنری عنوان می گردد نتیجه آن صرفا چشم اندازی از یک شخص نقاش یا هنرپیشه یا خطاط و... بیش نیست. ولی حقیقت آنست که هنر بیش از آنکه جنبه خصوصی و فردی داشته باشد دارای ابعاد و جنبه های عمومی است. همه انسانها حتی آنهایی که به ظاهر بویی از هنر نبرده اند دارای طبعی لطیف و تخیلاتی ظریف هستند که همین بن مایه کار هنری است.

آموزش هنر دارای کارکردهای بسیار مهم است که می تواند شخصیت فرد را برای اجتماعی زیستن و دردمند بودن و دقیق و حساس بودن پرورش دهد. از همین رو آموزش هنر به کودکان و آشنانمودن آنان به انواع هنرهای رایج که برپایه طبیعت درونی پاک آنها و طبیعت بیرونی متنوع اطراف ایشان بنا شده است دارای اهمیت و ضرورت تام است.

در این نوشتار کوتاه سعی برآن است تا مباحثی اساسی و کاربردی برای معلمان و مربیان بزرگواری که در امر خطیر و سرنوشت ساز تعلیم و تربیت کودکان تلاش می نمایند در زمینه هنر و تربیت هنری ارائه شود. قطعا معلمین گرامی برای تدریس مؤثرتر و موفق تر درس هنر نیاز به آموزش های کامل تر و تخصصی تری دارند.

واژه هنر و تعریف هنر

واژه هنر در زبان سانسکریت از دو کلمه ((سو)) به معنای نیک و هر چیز دارای کمال و ((نر یا نره)) به معنای زن و مرد تشکیل شده است.این واژه پس از ورود به زبان فارسی و در اوستا به شکل ((هونر)) به معنای خوب و نیک (از صفات خدای زرتشتیان = اهورامزدا) بکار برده می شد.در فارسی میانه یا پهلوی و پس از آن در دوره اسلامی به صورت ((هنر)) درآمد که به معنای انسان کامل و نیز به معنای فضیلت و کمال استعمال شد.

در لغت نامه دهخدا به معنای معرفت – دانش – کمال – فضیلیت – کیاست – زیرکی و فراست معناشده است.

در دایره المعارف هنر، هنر شامل فعالیت هایی مانند نقاشی – طراحی – مینیاتور – شعر – موسیقی – معماری – تئاتر – سینما و... می شود.

هوش و هنر

هوش را توانایی حل مسئله و یا تولید و خلق یک محصول که حد اقل در یک فرهنگ دارای ارزش باشد نامیده اند. هوش دارای انواعی است:

هوش کلامی: روزنامه نگاران و شاعران معمولا هوش کلامی بالاتری نسبت به بقیه دارند.

هوش فضایی و مکانی: نقاشان، معماران و خلبانان از این هوش بیشتر بهره برده اند.

هوش منطقی و ریاضی: علمای منطق و ریاضی دانان را شامل می گردد.

هوش حرکتی و جسمانی: جراحان، هنرپیشگان و ورزشکاران دارای هوش حرکتی بیشتری هستند.

هوش موسیقایی: موسیقی دانان و نوازندگان دارای هوش موسیقایی خوبی می باشند.

هوش درون فردی: علمای اخلاق از این هوش بهره بیشتری برده اند.

هوش میان فردی: معلمان، سیاست مداران، فروشندگان و درمانگران که با مردم جامعه بیشتر حشر و نشر دارند این هوش را بیشتر پرورش داده اند.

هوش طبیعت گرا: زیست شناسان را شامل می شود.

هوش وجود گرا: فلاسفه، مذهبیون و اندیشمندان عقلی دارای هوش وجود گرای بالاتری هستند.

هوش هم جنبه وراثتی و زیستی دارد و هم جنبه اکتسابی. منظور از اکتسابی این است که افراد جامعه بعد از تولد در تعامل و رفتار با محیط پیرامون خویش می توانند ضریب هوشی خود را تقویت کنند. محیط جامعه با توجه به تنوع شرایط و موقعیت ها فرد را به تجربه و تصمیم گیری های مختلف وامی دارد. در خلال این تصمیم گیری ها و آزمون و خطاها، تجاربی بدست می آید که می تواند قدرت فرد را در حل مسایل پیش رو کمک نماید.

محیط های آموزشی و پرورشی غنی و تشویق های کافی از سوی معلمان و والدین و اطرافیان می تواند تا حد زیادی علاوه بر افزایش حس اعتماد به نفس و عزت مندی کودک، در پرورش هوش او نیز مؤثر باشد.

محصولات هنری در دوره کودکی از همراهی احساسات و تخیلات و ذهنیان کودک و نیز ابزار و مواد و امکانات مورد نیاز هنری تولید می گردد.

تربیت هنری

دیدگاه کلی در برنامه درسی هنر در دوره ابتدایی تربیت هنری است. تربیت هنری از دیدگاه جروم هاپس من شامل موارد ذیل می گردد:

1- آموزش حواس

2- رشد تجارب دیداری

3- آفرینش و فهم شکل های نمادین دیداری

4- رشد تصورات دیداری در نقاشی، مجسمه سازی و هنرهایی تزئینی

5- آموزش چگونگی کاربرد تجارب دیداری و نقد و بررسی آنها

* یکی از ویژگی های تربیت هنری، توجه به تفاوت های فردی و میزان رشد هر یک از دانش آموزان است.

ابعاد تربیت هنری در آموزش و پرورش عبارت است از:

1) رشد خلاقیت دانش آموزان

2) درک دقیق و عمیق حسی نسبت به پدیده های هنری

3) پرورش حواس و بکارگیری آنها

4) افزایش تجربه های دیداری

5) خلق آثار هنری

6) شناخت اشکال نمادین دیداری

7) توانایی ابراز هنرمندانه

8) شناخت و فهم تاریخی – فرهنگی

9) افزایش حساسیت نسبت به ابعاد زیبایی شناختی پدیده ها

10) دقت و توجه به طبیعت و عناصر موجود در آن

در تربیت هنری، دانش آموزان باید یاد بگیرند که:

- چگونه ببینند.

- چگونه بشنوند.

- چگونه ارتباط برقرار کنند.

- و نهایتا آفرینش هنری داشته باشند.

موضوعات کلی تربیت هنری عبارتند از:

1- زیبایی شناسی: نظم – تقارن – تناسب – هماهنگی – انسجام. زیبایی های عینی می تواند در پرورش زیبایی های ذهنی و عقلی بسیار مؤثر باشد.

2- ارتباط با طبیعت: طبیعت یکی از مهمترین و اصلی ترین منابع الهام است. رنگ ها – آواز پرندگان – بوها – ترکیب ها – تضادها – شکل ها و...

3- آشنایی با تاریخ هنر: آثار باستانی و تاریخی – آداب و رسوم و سنت های پسندیده – میراث فرهنگی

4- تولید محصول هنری: آشنایی با ابزار و مواد هنری و کاربرد آنها و تولید بر اساس تفکرات و تخیلات

5- نقد هنری: توضیح در خصوص آثار هنری خود و دیگران

مراحل انجام فعالیت هنری

1- طرح مسئله: ایده کلی در ذهن تشکیل می شود. مثلا تابلوی نقاشی

2- تفکر: روش اجرا، ابعاد، موضوع دقیق تابلو و... اندیشیده می شود

3- کاربرد: آماده سازی زمینه کار، رنگ ها، ابزار و چارچوب تابلو

4- استدلال: توانایی توضیح دلایل انتخاب ها و نحوه اجرای تابلو

ضرورت و کارکرد های فعالیت های هنری در دوره ابتدایی

1- افزایش مهارت های کلامی و بیان غیر کلامی کودکان

2- افزایش صبر و تحمل و سعه صدر در کودکان

3- تقویت نظم و انضباط در کودکان

4- توانایی برقراری ارتباط مطلوب با محیط

5- کنترل عواطف و تخیلات

6- تقویت یادگیری، حافظه و دقت کودکان

7- توسعه تجارب و سازماندهی آن

8- افزایش اعتماد به نفس

9- تلاش و موفقیت بیشتر

اهداف برنامه درسی هنر در دوره ابتدایی

الف) اهداف غایی: این اهداف برگرفته از فلسفه حیات اسلام است. هدف غایی انسان رسیدن به مقام جانشینی و قرب خداوند است

ب) اهداف کلی: این اهداف برگرفته از فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی است که در چهار عرصه تبیین می گردد:

1- در ارتباط با خود 2- در ارتباط با خدا 3- در ارتباط با دیگران 4- در ارتباط با محیط.

عناصر اصلی اهداف کلی در اسلام عبارتند از: تفکر – ایمان – علم – اخلاق – عمل

ج) اهداف تفصیلی: در ذیل هر یک از عناصر پنجگانه بالا، اهدافی تعیین گردیده است.(همان موضوعات کلی تربیت هنری است)

د) اهداف جزیی: که در سه حوزه دانش، مهارت و نگرش تدوین گردیده است.

در حوزه دانش اهداف عبارتند از:

- آشنایی با خلقت

- آشنایی با رشته های هنری

- آشنایی با مواد و ابزار مختلف هنری

- آشنایی با میراث فرهنگی، هنری ایران

در حوزه مهارت اهداف عبارتند از:

- پرورش استعدادهای حسی و حرکتی

- پرورش استعدادهای گفتاری

- پرورش تفکر

- پرورش قدرت بیان احساسات و افکار به زبان هنر

- کسب و توسعه مهارت های اجتماعی

در حوزه نگرش اهداف عبارتند از:

توجه به زیبایی ها و خالق زیبایی ها

تمایل به ابراز احساسات و افکار

توجه به قابلیت های خود و اعتماد به نفس

علاقه به کاوش هنری و تجربه

توجه به حفظ میراث فرهنگی و هنری

تمایل به فعالیت هنری گروهی

روش های یاددهی – یادگیری فعالیت های هنری در دوره ابتدایی

1- روش توضیحی:

در این روش معلم به توضیح رشته هنری، معرفی ابزار و مواد آن و کاربرد هرکدام از ابزار و کاربرد نهایی آن هنر توضیح می دهد.

2- روش پرسش و پاسخ:

در این روش معلم با طرح سؤالات منظم و هدفمند، دانش آموزان را به تفکر و تبیین موضوع هنری وامی دارد.

3- روش نمایشی:

معلم در این روش عملا نحوه انجام یک فعالیت هنری را از ابتدا تا پایان به همراه روش استفاده درست از ابزار نمایش داده و سپس از دانش آموزان می خواهد تا آنان نیز آنرا اجرا نمایند.

4- ایفای نقش:

در این روش معلم از دانش آموز می خواهد خود را یک شخصیت هنری (بازیگر ویا...) تصور نموده و حرکات و صداهای او را تقلید نماید.

5- روش پروژه (واحد کار):

یک موضوع هنری را همه دانش آموزان کار کرده و اطلاعات آنرا گرد آوری نمایند.

6- روش گردش علمی:

رفتن به دل طبیعت و دیدن فضاها و اشکال مختلف و تناسب ها و... و یا بازدید از موزه ها و کارگاه ها و مشاهده تئاتر و...

آنچه معلم هنر در ارتباط با طبیعت باید بداند:

1- طبیعت یک منبع مهم و اصلی الهام هنری است. بنابراین شناخت طبیعت و دقت و حساسیت به آن برای معلم و دانش آموز لازم است.

2- انواع شکل ها، بافت ها، رنگ ها، صداها، حرکات و ویژگی های طبیعی. انواع نقطه، خط، سطح و حجم در طبیعت قابل مشاهده است.

3- انواع صداها از لحاظ بلندی، کوتاهی و یا حتی ظاهرا سکوت، ریتم، آهنگ و... (دارکوب، بلبل، آبشار و...)

4- توجه به عناصر بصری (دیداری)، انواع نقطه ها: دانه های شن، قطرات باران، خال های پروانه، ستاره ها، لکه های روی بدن پلنگ و...

5- توجه به خطوط متنوع در طبیعت: پوست گورخر، شن های بیابان، رگه های سنگ های رسوبی، ریزش آب، رگبارها، تنه انبوه درختان، شیارهای روی برگ درختان و گل ها

- انواع خطوط: مستقیم (تیربرق)- منحنی (سقف گنبدی)- شکسته (لبه صخره ها و تیغ اره)

- انواع سطوح: کروی، مربع، لوزی، چند ضلعی، نامنظم و...

- انواع حجم ها: کروی، بیضوی،هرمی، مکعبی، استوانه ای، نامنظم

- حجم های ترکیبی: اتومبیل با چند نوع حجم و سطح و خط و نقطه (کارتون LINE در تلویزیون)

6- برخی اشکال از همجواری با سایر شکل ها و یا زاویه دید و یا تابش نور می توانند تشکیل شوند (گلدان و صورت – کوه جمکران، سایه دست روی دیوار و..) کلیپ تبلیغاتی نورپخش شود.

برخی فعالیت های یادگیری پیشنهادی دانش آموزان در رابطه با میراث فرهنگی

- گردآوری کلمات و اصطلاحات محلی و معادل فارسی آن

- گرد آوری داستان ها و مثل های محلی

- تهیه گزارش از کارگاه های هنری بومی و صنایع دستی محلی و معرفی آنها

- گردآوری عکس هایی از آثار و بناهای فرهنگی و تاریخی و هنری و توضیح آنها

- عکاسی از مراسم و آئین های محله، منطقه و روستا و شهرستان

- گردآوری یا تصویربرداری از نقوش مختلف در فرش ها، گلیم ها و...

- گردآوری اسامی اساتید و هنرمندان برجسته محله یا شهر با شرح مختصری از زندگینامه آنان

عوامل موفقیت معلم دوره ابتدایی در تدریس هنر:

1) آگاهی از اهمیت و ضرورت هنر

2) توجه به تأثیر مستقیم و غیر مستقیم فعالیت های هنری در یادگیری سایر دروس

3) توجه به نقش هنر در تربیت فردی و اجتماعی دانش آموزان

4) توانایی در اجرای صحیح تدریس هنر و تربیت هنری

5) جذابیت بخشی در درس هنر

6) توجه به این نکته که خلاقیت کودکان محدوده ای نداردو هر کار جدید و عجیب و غیرقابل تصوری از سوی کودک ممکن است.

7) عدم حل مسایل و تکالیف هنری دانش آموز و فقط هدایتگری دراین زمینه

8) توجه به تفاوت های فردی (تفاوت در علایق، سلایق، استعدادها، آموخته های قبلی آنها، نیازها و محدودیت ها)

9) استفاده مطلوب از تکنولوژی های آموزشی و بکارگیری روش های مختلف تدریس (گردش علمی، بازدیدها، مباحثه، طرح سؤال و...)

10) توجه و استفاده از قابلیت ها و محاسن کارهای گروهی

11) فرصت دهی برای ابراز وجود و ارائه آثار هنری در کلاس و...

12) ارتباط آموزشی و تجربی با والدین (تجارب هنری والدین در کلاس درس هنر استفاده شود و از سوی دیگر نکات لازم آموزشی به والدین منتقل گردد)

13) درک و دانش هنری در رشته ها و زمینه های مختلف

14) توجه به اصول برنامه درسی هنر (انعطاف پذیری،کودک محوری، پرورش خلاقیت، تلفیق رشته های هنری، یادگیری مشارکتی)

اصول برنامه ریزی درسی هنر در دوره ابتدایی

1- استقلال جایگاه درس هنر در برنامه هفتگی (پایه های اول و دوم = 2ساعت در هفته و پایه های سوم تا ششم = 5/1 ساعت در هفته)

2- جامعیت محتوایی (نقاشی، کاردستی، تربیت شنوایی، قصه و نمایش)

3- انعطاف پذیری (اجرای همه فعالیت های بند دو اجباری نیست و معلم به فراخور علاقه و استعداد شاگردان و درعین حال حفظ اصول و کاربردهای تربیت هنری، طرح درس خود را برای هر جلسه انجام می دهد.

4- کودک محوری (آزادی و حق انتخاب توسط کودک تجربه شود، نمایش آثار هنری در کلاس و مدرسه و منطقه و...)

5- پرورش خلاقیت (تولید یک ایده و یا محصول نو)

6- تلفیق رشته های هنری: مثلا معلم قصه ای را می گوید و دانش آموزان درباره پایان قصه با هدایت معلم نظر می دهند و بعد به جای قهرمان قصه حرف می زنند و تقلید صدا و حرکات می کنند و سپس جذاب ترین بخش قصه را نقاشی می کنند و کاردستی می سازند.

7- یادگیری مشارکتی: ابتدا انفرادی فعالیت می کنند. کم کم فضا برای همکاری، همفکری، ایده گیری و گفتگو و مشارکت ایجاد می شود. دانش آموزان از هم یاد می گیرند، باهم یاد می گیرند و به هم کمک می کنند تا یاد بگیرند.

8- پویایی و استمرار برنامه: در نظر گرفتن تحولات، نوآوری ها و فن آوری های جدید در تولید محصولات هنری